รายงานการวิจัยฉบับสมบูรณ์ เรื่องการสื่อสารสัญลักษณ์ภาพ มาร ในงานจิตรกรรมฝาผนัง

Abstract

การวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อให้เข้าใจถึงลักษณะของสัญลักษณ์ภาพเพื่อการสื่อความหมาย ถึงความเป็น “มาร” รวมทั้งวิธีการสื่อความหมายที่ปรากฏในงานภาพจิตรกรรมฝาผนังทั้งในงาน จิตรกรรมแนวประเพณีและงานจิตรกรรมพื้นบ้าน โดยใช้แนวคิดเกี่ยวกับจิตรกรรมฝาผนังไทย แนวคิดเกี่ยวกับวรรณกรรมเนื่องในพุทธประวัติ ทฤษฎีสัญลักษณ์ แนวทางการศึกษาเชิงสัญญาณ ศาสตร์ และแบบจําลองการสื่อสารของ Jakobson เป็นแนวทางในการวิเคราะห์ข้อมูล การวิจัยนี้เป็น การวิจัยเชิงคุณภาพโดยการวิเคราะห์ตัวบท งานภาพจิตรกรรมฝาผนังตอน “มารผจญ” ในวัดต่าง ๆ ที่เขียนขึ้นในช่วงพระนครศรีอยุธยาตอนปลายถึงรัชกาลที่ 7 (พ.ศ. 2199 - พ.ศ. 2475) จํานวน 21 วัด กระจายตามภูมิภาคต่าง ๆ ของประเทศไทยรวม 14 จังหวัด ผลจากการวิจัยพบว่า สัญลักษณ์ภาพเพื่อการสื่อความหมายถึงความเป็น “มาร” มีความ สอดคล้องกับโลกทัศน์ทางสังคมที่ได้รับอิทธิพลจากวรรณกรรมเรื่องพุทธประวัติและรามเกียรติ์ ทั้งนี้สัญลักษณ์ภาพที่โดดเด่นของภาพพญามาราธิราชได้แก่ 1) สัญลักษณ์ทางเรือนร่างแบบยักษ์ ซึ่ง ได้รับการประเมินคุณค่าถึงความไม่ดี 2) การเขียนศิรประภาซึ่งเป็นรัศมีที่พวยพุ่งขึ้นจากศีรษะเป็น ระบบสัญลักษณ์ที่สื่อความหมายถึงความเป็นเทพ 3) การลดรูปหัตถ์ของพญามารจากข้างละหนึ่ง พันหัตถ์เหลือ 4 ถึง 10 หัตถ์พร้อมถือศาสตราวุธร้ายแรง เพื่อเป็นสัญลักษณ์ถึงความมีพลังอํานาจ อันประมาณมิได้ 4) ระบบสัญลักษณ์ของสีกายได้แก่ สีเขียว เทา ดํา ซึ่งเป็นโทนสีเข้มเพื่อสื่อ ความหมายเชื่อมโยงกับอธรรมและมิจฉาทิฐิ 5) สัญลักษณ์ด้านภาษากาย นําเสนอกิริยาท่าทางของ พญามารตามแบบนาฏลักษณ์ ซึ่งเป็นคุณลักษณะกิริยาของความเป็นเทพ ในส่วนของพลพรรคมารมีสัญลักษณ์ภาพที่โดดเด่น ได้แก่ 1) การนําเสนอลักษณะความ เป็น “มาร” ผ่านเรือนร่างยักษ์ มีเขี้ยวงอก มุ่งแสดงออกถึงความคุร้าย เข่นฆ่าอาฆาต 2) เรือนร่าง อัปลักษณ์ เป็นลักษณะทางชีวทัศน์ที่สะท้อนผ่านเรือนร่างมารว่า ถ้ารูปชั่วแล้วจิตใจก็ชั่วด้วย 3) ชาวต่างชาติเป็นมารโดยผ่านสัญลักษณ์ภาพเกี่ยวกับการใช้กําลังความรุนแรงจากปืน การเข้า ครอบครองพื้นที่ที่ไม่ใช่ของตน และคนนอกพุทธศาสนา 4) ความเสื่อมโทรมของร่างกายและความ ชราภาพเพราะเป็นอุปสรรคในการทําความดีของบุคคล นอกจากนี้สัญลักษณ์ที่มีความหมายแฝง จากภาษาภาพของพลพรรคมารประกอบด้วย 1) ทิศทางการเคลื่อนที่มุ่งร้ายต่อเบื้องสูง 2) การขาด ระเบียบ ยุ่งเหยิง ไม่มีเอกภาพของภาพไพร่พลวิธีการสื่อความหมายของความเป็นมารประกอบด้วย 1) การสร้างความเป็นคู่ตรงข้าม ระหว่างธรรมกับอธรรม 2) บุคลาธิษฐาน โดยการเปรียบเทียบกิเลสเหมือนพญามาร 3) การ สร้างสัมพันธบทกับมารในวรรณกรรมอื่น 4) การจัดระบบสัญลักษณ์ภาพด้วยรหัสเชิงพื้นที่และ รหัสของภาษาภาพจิตรกรรม 5) การใช้พฮานที่มีพลังอํานาจเพื่อยืนยันความถูกต้อง ทั้งนี้มีความ คล้ายคลึงกันของวิธีการสื่อความหมายระหว่างงานภาพจิตรกรรมแนวประเพณีและจิตรกรรม พื้นบ้าน