รูปแบบองค์การบริหารธุรกิจไทยเพื่อสังคมที่ยั่งยืน : กรณีศึกษา บริษัทบางจากปิโตรเลียม จำกัด (มหาชน)

Abstract

งานวิจัยครั้งนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษารูปแบบองค์การบริหารธุรกิจไทยเพื่อสังคม ที่ยั่งยืน อันประกอบด้วยลักษณะองค์การและกระบวนการบริหารจัดการองค์การโดยใช้บริษัท บางจากปิโตรเลียม จากัด (มหาชน) เป็นกรณีศึกษา ต่อไปเรียกว่า บริษัท บางจากฯ สำหรับระเบียบวิธีวิจัยใช้แบบผสมคือ วิธีวิจัยเชิงคุณภาพและวิธีวิจัยเชิงปริมาณ โดยวิธีวิจัยเชิงคุณภาพมีการเก็บข้อมูลด้วยวิธีการสัมภาษณ์เจาะลึกแบบไม่มีโครงสร้าง ผู้วิจัยใช้วิธีสุ่มตัวอย่างโดยสัมภาษณ์ผู้มีอำนาจในการกำหนดนโยบายและบริหารจัดการบริษัท บางจากฯ และสัมภาษณ์ผู้มีอำนาจในการกำหนดนโยบายและบริหารจัดการสหกรณ์ที่ประกอบกิจการสถานีบริการน้ำมันบางจาก จำนวน 25 ราย ส่วนการวิจัยเชิงปริมาณ กลุ่มตัวอย่างคือ ตัวแทนสมาชิกสหกรณ์แต่ละแห่งทั่วประเทศ จำนวน 587 ราย ผลการวิจัยพบว่า บริษัท บางจากฯ มีรูปแบบใกล้เคียงกับรูปแบบกิจการเพื่อสังคม (Social Enterprise) ตามความหมายของ Bill Drayton (2001), Gregory Dees (2001), Roger Martin & Sally Osberg (2007) และของสำนักงานสร้างเสริมกิจการเพื่อสังคมแห่งชาติ (2556) โดยแตกต่างกันที่เป้าหมายสูงสุดของกิจการเพื่อสังคมที่มุ่งการแก้ปัญหาสังคมและสิ่งแวดล้อมมากกว่าผลกำไร แต่รูปแบบของบริษัท บางจากฯ เป็นรูปแบบที่มีเป้าหมายสร้างความสมดุลทั้งผลกำไร ประโยชน์ต่อสังคม และประโยชน์ต่อสิ่งแวดล้อม รวมทั้งได้พิสูจน์ให้เห็นเป็นที่ประจักษ์ว่าองค์การก็ยั่งยืน อีกทั้งมีส่วนร่วมสร้างความยั่งยืนให้สังคมและสิ่งแวดล้อมมาอย่างต่อเนื่อง จึงถือว่าเป็นรูปแบบใหม่ที่เหมาะสมกับองค์การบริหารธุรกิจในประเทศไทยที่ยังให้ความสำคัญมากกับผลกำไร ก่อนที่จะพัฒนาไปเป็นกิจการเพื่อสังคมเต็มรูปแบบ และยังมีรูปแบบตามแนวคิดทฤษฏีขององค์การบริหารธุรกิจเพื่อสังคมที่ยั่งยืน กล่าวคือ มีลักษณะเป็นองค์การบริหารธุรกิจที่มีวัตถุประสงค์ วิสัยทัศน์ นโยบาย และวัฒนธรรมที่ชัดเจนถึงการดำเนินธุรกิจที่มีส่วนร่วมในการพัฒนาความเป็นอยู่ที่ดีขึ้นของสังคม อันนาไปสู่ความยั่งยืนของสังคมและสิ่งแวดล้อม บริษัท บางจากฯ นับเป็นองค์การที่มีลักษณะผสมผสานระหว่างแนวคิดตามระบบเศรษฐศาสตร์สังคมนิยมเชิงนิเวศ (Eco-Socialism Economics) หรือ แนวเศรษฐกิจสีเขียว (Green Economy) ที่ยึดแนวคิดความยั่งยืนของระบบนิเวศ สังคม เศรษฐกิจ และวัฒนธรรมเป็นศูนย์กลางกับแนวคิดตามระบบเศรษฐศาสตร์เสรีนิยมที่เน้นกลไกตลาด (Market Economy) ซึ่งเน้นการแข่งขันและแสวงหากำไรเป็นหลักโดยไม่คำนึงถึงสิ่งแวดล้อมและสังคม รวมทั้งมีกระบวนการบริหารจัดการที่คงความสามารถในการแข่งขันเชิงธุรกิจเหมือนองค์การธุรกิจทั่วไป แต่มีกระบวนการบริหารจัดการที่แตกต่างคือให้ความสำคัญกับการเปิดเผย โปร่งใส ส่งเสริมกลไกการตลาดเพื่อสังคม (Social Marketing) สร้างความยั่งยืนต่อสังคมและระบบนิเวศภายใต้กรอบคุณธรรมและจริยธรรม ซึ่งแตกต่างจากแนวคิดทฤษฎีการบริหารจัดการของโลกตะวันตกที่เน้นประสิทธิผลด้านเศรษฐกิจโดยไม่คำนึงประสิทธิผลด้านสังคมและสิ่งแวดล้อม และมีรูปแบบการดาเนินธุรกิจร่วมกับองค์การอื่นแบบเครือข่ายที่มีประสิทธิภาพ (Partnership Model) อย่างไรก็ดีถึงแม้ว่ากระบวนการบริหารจัดการของบริษัท บางจากฯ จะมีประสิทธิภาพสอดคล้องกับแนวคิดการบริหารจัดการตามทฤษฎีของโลกตะวันตกก็ตาม แต่สิ่งที่แตกต่างก็คือการผสมผสานแนวคิดการบริหารจัดการที่สอดคล้องกับบริบทของสังคมไทย กล่าวคือ แนวคิดการมององค์การและสังคมเหมือนครอบครัวเดียวกัน เอื้อเฟื้อ เกื้อกูล แบ่งปัน ร่วมคิด ร่วมทา และ ทำงานด้วยความสุข เพื่อให้เกิดการถ่วงดุลย์ของประสิทธิภาพทั้งด้าน ธุรกิจ ด้านสังคม และด้านสิ่งแวดล้อม ไม่โน้มเอียงไปด้านธุรกิจมากเกินไป การที่จะให้องค์การบริหารธุรกิจไทยที่อยู่ภายใต้ระบบเศรษฐศาสตร์เสรีนิยมที่เน้นกลไกตลาดมาช้านาน พร้อมสู่การเปลี่ยนแปลงเป็นองค์การบริหารธุรกิจเพื่อสังคมที่ยั่งยืนตามแนวคิดระบบเศรษฐศาสตร์สังคมนิยมเชิงนิเวศ หรือ แนวเศรษฐกิจสีเขียว นั้น จะต้องเริ่มต้นด้วยการปรับวัตถุประสงค์ขององค์การโดยยึดแนวคิดความยั่งยืนเป็นศูนย์กลางและเน้นการสร้างวัฒนธรรมองค์การที่สอดคล้องกับแนวคิดความยั่งยืน รวมทั้งปรับกระบวนการบริหารจัดการให้ผสมผสานระหว่างแนวทางการบริหารจัดการสมัยใหม่กับหลักการพัฒนาอย่างยั่งยืนภายใต้กรอบคุณธรรมและจริยธรรมเพื่อให้มุ่งเน้นประสิทธิผลทั้งทางสังคมและสิ่งแวดล้อมไปพร้อมกับประสิทธิผลทางธุรกิจที่ใช้รูปแบบการดำเนินธุรกิจร่วมกันกับองค์การอื่นแบบเครือข่ายเพื่อสังคมที่ยั่งยืน (Partnership Model For Social Sustainability)