รายงานวิจัยฉบับสมบูรณ์ โครงการวิจัยการศึกษาลักษณะทางสถาปัตยกรรมเรือนพื้นถิ่นของชุมชนบริเวณเตาสามโคก จ.ปทุมธานี

Abstract

ด้วยความสําคัญของเตาสามโคกในฐานะแหล่งโบราณสถานสําคัญของชุมชน และจังหวัด ปทุมธานี ทําให้เกิดประเด็นศึกษาวิจัยถึงลักษณะสถาปัตยกรรมเรือนพื้นถิ่นของชุมชนโดยรอบ บริเวณ จากการศึกษาความสัมพันธ์ระหว่างเตาโอ่งอ่างกับชุมชนพบว่าเตานี้ถูกทิ้งร้างมานานมาก แล้ว โดยในอดีตชาวมอญอพยพจากประเทศพม่า ซึ่งเคยมีอาชีพปั้นหม้อไหคงนําเข้ามาประกอบ อาชีพในพื้นที่นี้ ตั้งแต่สมัยอยุธยาตอนกลางเป็นอย่างมาก หรือต้นกรุงรัตนโกสินทร์เป็นอย่างน้อย แต่ปัจจุบันชาวมอญโดยรอบบริเวณก็ไม่ได้มีการประกอบอาชีพนี้แต่อย่างใด ยกเว้นชุมชนมอญที่ อยู่ห่างออกไปที่เกาะเกร็ด จ.นนทบุรี การศึกษาถึงลักษณะทางสถาปัตยกรรมได้เลือกเปรียบเทียบเรือนพื้นถิ่นที่มีลักษณะ แตกต่างกัน 3 ประเภทคือ เรือนทรงไทย เรือนทรงประยุกต์ และเรือนเครื่องผูก จากชุมชนมอญที่ อยู่ใกล้เคียงกันกับเตาโอ่งอ่าง จํานวน 3 กลุ่ม คือ ชุมชนมอญวัดจันทน์กะพ้อ ชุมชนมอญวัดสิงห์ และชุมชนมอญวัดเจดีย์ทอง อําเภอสามโคก จังหวัดปทุมธานี พบว่าโดยส่วนใหญ่นิยมปลูกเป็น เรือนยกพื้นสูง โดยเรือนที่มีอายุมากที่สุดมักเลือกทําเลที่ตั้งอยู่ใกล้แม่น้ํา ส่วนเรือนที่อายุน้อยกว่า มักเป็นเครือญาติที่แยกเรือนออกมา โดยเลือกทําเลที่ตั้งถัดออกไปใกล้กับคลอง หรือทางรถยนต์ซึ่ง เป็นเส้นทางสัญจรหลักในปัจจุบันองค์ประกอบแผนผังของเรือนทั้ง 3 ประเภท ล้วนมีแบบแผนที่ใกล้เคียงกัน คือทําเรือนยก พื้นสูงใต้ถุนโล่ง วางเรือนหลักตั้งฉากกับแม่น้ําหรือเส้นทางสัญจร โดยหันด้านสกัดซึ่งเป็นส่วน สะดุดตาที่สุดออก ในแต่ละเรือนจะประกอบไปด้วยพื้นที่หลัก 3 ส่วน คือ ส่วนนอน ส่วนระเบียงอเนกประสงค์ และส่วนทําครัวในเรือนทรงไทยจะแยกส่วนนอนเป็นเรือนหลักหลังคาจั่วสูงที่มีระเบียงเกาะด้านข้างมีหลังคาลาดคลุม และแยกเรือนครัวไว้ด้านหลัง โดยวางเรือนครัวขวางกับเรือนหลัก แต่หากเป็น เรือนทรงประยุกต์ และเรือนเครื่องผูกมักทําส่วนนอนกับระเบียงอเนกประสงค์รวมทั้งส่วนทําครัวไว้ ภายใต้หลังคาผืนเดียวกัน เมื่อศึกษาองค์ประกอบอาคารพบว่าระบบผนัง ในกลุ่มเรือนทรงไทยนิยมทําผนังฝาปะกน แบบลูกฟักกระดานดุนสําหรับส่วนเรือนหลัก แต่เรือนทรงประยุกต์มักตีฝาไม้ซ้อนเกล็ดตาม แนวนอน ส่วนระเบียงมักทําระแนงไม้ตีโปร่ง ซึ่งให้ทั้งความเปิดโล่ง และปลอดภัยไปใน ขณะเดียวกัน ส่วนผนังเรือนครัวหากไม่ทําผนังระแนงโปร่ง หรือมีบานหน้าต่างมาก ๆ ก็มักทําผนัง บานกระทุ้งสังกะสีเพื่อช่วยให้การระบายควันจากการปรุงอาหารเป็นไปได้โดยเร็ว องค์ประกอบหลังคาของกลุ่มเรือนทรงไทย มักเป็นไปตามแบบแผนของเรือนไทยภาคกลาง ได้แก่จั่ว เหงา และยอดป้านลม โดยทําองศาของหลังคาไม่สูงชันนัก หน้าจั่วมักนิยมแบบจั่วใบปรือ เป็นหลัก แต่หากเป็นเรือนทรงประยุกต์มักทําหลังคาแบบจั่วลาด วัสดุมุงหลังคาโดยส่วนใหญ่เป็น กระเบื้องลอนเล็ก หรือสังกะสี โดยปรับเปลี่ยนจากใบจาก หรือกระเบื้องดินเผา ที่หาซ่อมแซมได้ ยากในปัจจุบัน ส่วนเรือนเครื่องผูกหลังเดียวที่พบยังใช้จากมุงหลังคา โดยทําเป็นจั่วทรงไทยมีป้านลมแบบหางปลา สรุปผลการวิจัยพบว่าลักษณะสถาปัตยกรรมของเรือนพื้นถิ่นบริเวณเตาโอ่งอ่างสามโคกยังคงมีแบบแผนขององค์ประกอบแผนผังอาคารที่ใกล้เคียงกัน โดยเฉพาะอย่างยิ่งการวางตัวเรือน หลักขวางลําน้ำ สมดังเช่นที่มีการเรียกขานกันแต่โบราณว่ามอญขวาง ส่วนการกําหนดรูปทรงและ องค์ประกอบของตัวอาคารเป็นไปโดยประโยชน์ใช้สอย และวัสดุการก่อสร้างตามยุคสมัย โดยสิ่งที่ เห็นว่าเป็นลักษณะเฉพาะอันควรสืบทอดไว้ ก็คือการคํานึงถึงความสอดคล้องกับสภาพแวดล้อมซึ่งเป็นพื้นที่น้ำท่วมถึง ด้วยการยกใต้ถุนสูง และใช้พื้นที่บนเรือนเป็นหลัก